भारत के राज्य अउरी संघ राज्यक्षेत्र

विकिपीडिया से
भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश
टेम्पलेट:भारत के राज्य और संघ राज्यक्षेत्र चिह्नित मानचित्र
श्रेणीसंघबद्ध राज्य
लोकेशनभारत गणराज्य
संख्या28 राज्य
8 केन्द्रशासित प्रदेश
जनसंख्याराज्य: 610,577 सिक्किम – 199,812,341 उत्तर प्रदेश
केन्द्र शासित प्रदेश: 64,473 लक्षद्वीप – 16,787,941 राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र
रकबाराज्य: 3,702 किमी2 (1,429 वर्ग मील) गोवा – 342,239.74 किमी2 (132,139.50 वर्ग मील) राजस्थान
केन्द्रशासित प्रदेश: 32 किमी2 (12 वर्ग मील) लक्षद्वीप – 8,249 किमी2 (3,185 वर्ग मील) अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह
सरकारराज्य सरकार, संघीय सरकार (केन्द्र शासित प्रदेश)
उपबिभागज़िले, क्षेत्र

भारत राज्यन अउर केन्द्र शासित परदेस के एगो संघ हऽ।[1] एकरा में 28गो राज्य अउर 8गो संघ राज्यक्षेत्र (केंद्र शासित परदेस) बा। ई राज्य अउर केन्द्र शासित परदेस पुनः जिला अउर अन्य क्षेत्रन में बाँटल गइल बा।[1]

राज्य अउर केन्द्र शासित परदेस[संपादन करीं]

28 राज्यन के सूची :

क्र. सं. राज्य राजधानी मुख्यमंतरी राज्यपाल
2 अरुणाचल परदेस ईटानगर पेमा खांडू बी.डी.मिश्रा
3 असम दिसपुर हेमंत विश्व शर्मा जगदीश मुखी
1 आंध्र परदेस अमरावती वाई.एस.जगन मोहन रेड्डी बिस्वा भूषण हरिचंदन
11 कर्नाटक बेंगलुरु बसवराज बोमई वजुभाई वाला
12 केरल तिरुवनंतपुरम पिनारयी विजयन आरिफ मोहम्मद खान
7 गुजरात गांधी नगर भूपेंद्रभाई पटेल आचार्य देव व्रत
6 गोवा पणजी प्रमोद सावंत सत्यपाल मलिक
5 छत्तीसगढ़ रायपुर भूपेश बघेल सुश्री अनुसुइया उइके
10 झारखंड रांची हेमन्त सोरोन रमेश बैस
4 बिहार पटना नीतीश कुमार फागू चौहान
8 हरियाणा चण्डीगढ़ मनोहर लाल खट्‌टर सत्यदेव नारायण आर्या
9 हिमाचल परदेस शिमला जयराम ठाकुर बंडारू दत्तात्रेय
13 मध्य परदेस भोपाल शिवराज सिंह चौहान मंगू भाई पटेल
14 महाराष्ट्र मुंबई एकनाथ सम्भाजी शिंदे भगत सिंह कोश्यारी
15 मणिपुर इम्फाल एन. बिरेन सिंह पद्मनाभ बालकृष्ण आचार्य
16 मेघालय शिलोंग कॉनराड कोंगकल संगमा तथागत रॉय
19 ओडिशा भुवनेश्वर नवीन पटनायक गणेशी लाल
17 मिजोरम आइज़ोल पू जोरामथांगा पी.एस. श्रीधरन पिल्लई
18 नागालैंड कोहिमा नेफियू रियो आर.एन.रवि
20 पंजाब चण्डीगढ़ भगवंत मान वी.पी. सिंह बदनोर
21 राजस्थान जयपुर अशोक गहलोत कलराज मिश्रा
22 सिक्किम गैंगटोक पीएस गोलय गंगा प्रसाद
23 तमिलनाडु चेन्नई एम.के स्टालिन बनवारीलाल पुरोहित
24 तेलंगाना हैदराबाद के चंद्रशेखर राव तमिलिसै सौंदरराजन
25 त्रिपुरा अगरतला माणिक साहा रमेश बैस
26 उत्तर परदेस लखनऊ योगी आदित्य नाथ आनंदीबेन पटेल
27 उत्तराखंड देहरादून पुष्कर सिंह धामी गुरमीत सिंह
28 पच्छिम बंगाल कोलकाता ममता बैनर्जी एल. गणेशन

8 केंद्र शासित प्रदेशों की पूरी सूची :

क्र. सं. केंद्र शासित प्रदेश राजधानी मुख्यमंत्री उप-राज्यपाल
1 अंडमान और निकोबार द्वीप पोर्ट ब्लेयर NA डी.के. जोशी
2 चंडीगढ़ चंडीगढ़ NA वी.पी. सिंह बदनोर
3 दादरा और नगर हवेली एवं दमन और दीव दमन NA प्रफुल पटेल
4 दिल्ली दिल्ली अरविंद केजरीवाल अनिल बैजल
5 लद्दाख NA NA राधा कृष्ण माथुर
6 लक्षद्वीप कवरत्ती NA फारूक खान
7 जम्मू और कश्मीर NA NA मनोज सिन्हा
8 पुडुचेरी पुडुचेरी वी नारायणसामी किरण बेदी
राज्य या केन्द्र-शासित प्रदेश का नाम आइएसओ वाहन अक्षर राजधानी सबसे बड़ा शहर गठन जनसंख्या (2011)[2] क्षेत्रफल
(किमी2)
राजभाषा[3] अतिरिक्त
राजभाषा[3]
अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह केन्द्र-शासित प्रदेश IN-AN AN पोर्ट ब्लेयर 1 नवम्बर 1956 3,80,581 8,249 हिंदी, अंग्रेज़ी
अरुणाचल प्रदेश राज्य IN-AR AR ईटानगर 20 फ़रवरी 1987 13,83,727 83,743 अंग्रेज़ी
असम राज्य IN-AS AS दिसपुर गुवाहाटी 26 जनवरी 1950 3,12,05,576 78,550 असमिया
आन्ध्र प्रदेश राज्य IN-AP AP हैदराबाद (कानूनी)
अमरावती (वास्तव)[4][5]
विशाखपट्नम 1 अक्टूबर 1953 4,93,86,799 1,60,205 तेलुगू
उत्तर प्रदेश राज्य IN-UP UP लखनऊ कानपुर 24 जनवरी 1950 19,98,12,341 2,43,286 हिंदी उर्दू
उत्तराखण्ड राज्य IN-UT UK देहरादून 9 नवम्बर 2000 1,00,86,292 53,483 हिंदी संस्कृत[6]
ओडिशा राज्य IN-OR OD भुवनेश्वर 26 जनवरी 1950 4,19,74,218 1,55,820 ओड़िया
कर्नाटक राज्य IN-KA KA बेंगलुरु 1 नवम्बर 1956 6,10,95,297 1,91,791 कन्नड़
केरल राज्य IN-KL KL तिरुवनन्तपुरम 1 नवम्बर 1956 3,34,06,061 38,863 मलयालम
गुजरात राज्य IN-GJ GJ गाँधीनगर अहमदाबाद 1 मई 1960 6,04,39,692 1,96,024 गुजराती
गोवा राज्य IN-GA GA पणजी वास्को द गामा 30 मई 1987 14,58,545 3,702 कोंकणी मराठी
चण्डीगढ़ केन्द्र-शासित प्रदेश IN-CH CH चण्डीगढ़[नोट 1] 1 नवम्बर 1966 10,55,450 114 अंग्रेज़ी
छत्तीसगढ़ राज्य IN-CT CG नया रायपुर रायपुर 1 नवम्बर 2000 2,55,45,198 1,35,194 हिंदी
जम्मू और कश्मीर केन्द्र-शासित प्रदेश IN-JK JK श्रीनगर (ग्रीष्मकालीन) जम्मू (शीतकालीन) 31 अक्टूबर 2019 1,25,48,926 Note 3 हिंदी, उर्दू
झारखण्ड राज्य IN-JH JH राँची जमशेदपुर 15 नवम्बर 2000 3,29,88,134 74,677 हिंदी बंगाली, हो, खड़िया, खोरठा, कुरमाली, कुड़ुख़, मुंडारी, नागपुरी, ओड़िया, पंचपरगनिया, संथाली, उर्दू
तमिल नाडु राज्य IN-TN TN चेन्नई 26 जनवरी 1950 7,21,47,030 1,30,058 तमिल अंग्रेज़ी
तेलंगाना राज्य IN-TG TS हैदराबाद 2 जून 2014 3,51,93,978[7] 1,14,840[7] तेलुगू, उर्दू[8]
दमन और दीव केन्द्र-शासित प्रदेश IN-DD DD दमन 30 मई 1987 2,43,247 112 कोंकणी, गुजराती, हिंदी, अंग्रेज़ी[नोट 2]
दादरा और नगर हवेली केन्द्र-शासित प्रदेश IN-DN DN सिलवास 11 अगस्त 1961 3,43,709 491 हिंदी, गुजराती मराठी
नागालैण्ड राज्य IN-NL NL कोहिमा दीमापुर 1 दिसम्बर 1963 19,78,502 16,579 अंग्रेज़ी
पंजाब राज्य IN-PB PB चण्डीगढ़ लुधियाना 1 नवम्बर 1966 2,77,43,338 50,362 पंजाबी
पश्चिम बंगाल राज्य IN-WB WB कोलकाता 26 जनवरी 1950 9,12,76,115 88,752 बंगाली[नोट 3] हिंदी, उर्दू, संथाली, ओड़िया, पंजाबी
पुदुच्चेरी केन्द्र-शासित प्रदेश IN-PY PY पुदुच्चेरी 1 नवम्बर 1956 12,47,953 492 तमिल, अंग्रेज़ी मलयालम, तेलुगू
बिहार राज्य IN-BR BR पटना 26 जनवरी 1950 10,40,99,452 99,200 हिंदी उर्दू
मणिपुर राज्य IN-MN MN इम्फाल 21 जनवरी 1972 28,55,794 22,347 मणिपुरी अंग्रेज़ी
मध्य प्रदेश राज्य IN-MP MP भोपाल इन्दौर 1 नवम्बर 1956 7,26,26,809 3,08,252 हिंदी
महाराष्ट्र राज्य IN-MH MH मुम्बई 1 मई 1960 11,23,74,333 3,07,713 मराठी
मिज़ोरम राज्य IN-MZ MZ आइज़ोल 20 फ़रवरी 1987 10,97,206 21,081 अंग्रेज़ी, हिंदी, मिज़ो
मेघालय राज्य IN-ML ML शिलांग 21 जनवरी 1972 29,66,889 22,720 अंग्रेज़ी खासी[नोट 4]
राजस्थान राज्य IN-RJ RJ जयपुर 1 नवम्बर 1956 6,85,48,437 3,42,239 हिंदी अंग्रेज़ी
राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्ली केन्द्र-शासित प्रदेश IN-DL DL नई दिल्ली दिल्ली[नोट 5] 1 नवम्बर 1966 19,67,87,941 1,490 हिंदी पंजाबी, उर्दू[9]
लद्दाख केन्द्र-शासित प्रदेश IN-LH LH लेह 31 अक्टूबर 2019 2,90,492 59,146 Note 4 लद्दाखी
लक्षद्वीप केन्द्र-शासित प्रदेश IN-LD LD कवरत्ती 1 नवम्बर 1956 64,473 32 अंग्रेज़ी हिंदी
सिक्किम राज्य IN-SK SK गान्तोक 16 मई 1975 6,10,577 7,096 अंग्रेज़ी भूटिया, गुरूङ, लेपचा, लिंबू, मगर, मुखिया, नेपालभाषा, राई, शेर्पा, तामाङ
हरियाणा राज्य IN-HR HR चण्डीगढ़ फरीदाबाद 1 नवम्बर 1966 2,53,51,462 44,212 हिंदी पंजाबी[10][11]
हिमाचल प्रदेश राज्य IN-HP HP शिमला 25 जनवरी 1971 68,64,602 55,673 हिंदी संस्कृत
त्रिपुरा राज्य IN-TR TR अगरतला 21 जनवरी 1972 36,73,917 10,492 बंगाली, ककबरक, अंग्रेज़ी

^Note 3 Jammu and Kashmir has 42,241 km2 of area administered by India and 78,114 km2 of area controlled by Pakistan under Azad Kashmir and Gilgit-Baltistan, which is claimed by India as part of Jammu and Kashmir. Additionally, it has 5,180 km2 of area controlled by the People's Republic of China under Trans-Karakoram Tract, which is also claimed by India as part of Jammu and Kashmir.

^Note 4 Ladakh has 59,146 km2 of area administered by India and 37,555 km2 of area controlled by the People's Republic of China under Aksai Chin, which is claimed by India as part of Ladakh.

1956 से पूर्व[संपादन करीं]

टेम्पलेट:भारत के प्रभाग भारत के इतिहास में भारतीय उपमहाद्वीप पर विभिन्न जातीय समूहों ने शासन किया और इसे अलग-अलग प्रशासन-संबन्धी भागों में विभाजित किया। आधुनिक भारत के वर्तमान प्रशासनिक प्रभाग नए घटनाक्रम हैं, जो ब्रिटिश औपनिवेशिक काल के दौरान विकसित हुए। ब्रिटिश भारत में, वर्तमान भारत, पाकिस्तान और बंगलादेश, साथ ही अफ़्गानिस्तान प्रांत और उससे जुड़े संरक्षित प्रांत, बाद में उपनिवेश बना, बर्मा (म्यांमार) आदि, सभी राज्य समाहित थे। इस अवधि के दौरान, भारत के क्षेत्रों में या तो ब्रिटिशों का शासन था या उन पर स्थानीय राजाओं का नियंत्रण था। १९४७ में स्वतन्त्रता के बाद इन विभागों को संरक्षित किया गया और पंजाब तथा बंगाल के प्रांतों को भारत और पाकिस्तान के बीच विभाजित किया गया। नए राष्ट्र के लिए पहली चुनौती थी राजसी राज्यों का संघों में विलय।

स्वतन्त्रता के बाद, हालांकि, भारत में अस्थिरता आ गई। कई प्रांत औपनिवेशिकरण के उद्देश्य से ब्रिटिशों द्वारा बनाए गए, पर इन पर भारतीय नागरिकों की या राजसी राज्यों की कोई इच्छा दिखाई नहीं दी। १९५६ में जातीय तनाव ने संसद का दरवाजा खटखटाया और राज्य पुनर्गठन अधिनियम के आधार पर देश को जातीय और भाषाई आधार पर पुनर्निर्माण करने के लिए अधिनियम लाया गया।

1956 के बाद[संपादन करीं]

भारत में जिस प्रकार पूर्व में फ़्रांसीसी और पुर्तगाली उपनिवेशों को गणराज्य में समाहित किया गया था, वैसे ही १९६२ में पांडिचेरी, दादरा, नगर हवेली, गोआ, दमन और दियू को संघ राज्य बनाया गया।

1956 के बाद कई नए राज्यों और संघ राज्यों को बनाया गया। बम्बई पुनर्गठन अधिनियम के द्वारा १ मई, १९६० को भाषाई आधार पर बंबई राज्य को गुजरात और महाराष्ट्र के रूप में अलग किया गया। १९६६ के पंजाब पुनर्गठन अधिनियम ने भाषाई और धार्मिक पैमाने पर पंजाब (भारत) को हरियाणा के नए हिन्दू बहुल और हिंदीभाषी राज्यों में बाँटा और पंजाब के उत्तरी जिलों को हिमाचल प्रदेश में स्थानांतरित कर दिया गया और एक जिले को चण्डीगढ़ का नाम दिया जो पंजाब और हरियाणा की साझा राजधानी है। नागालैण्ड १९६२ में, मेघालय और हिमाचल प्रदेश १९७१ में, त्रिपुरा और मणिपुर १९७२ में राज्य बनाए गए। 1972 में अरुणाचल प्रदेश को एक केंद्र शासित प्रदेश बना दिया गया। सिक्किम राज्य १९७५ में एक राज्य के रूप में भारतीय संघ में सम्मिलित हो गया। १९८६ में मिज़ोरम और १९८७ में गोआ और अरुणाचल प्रदेश राज्य बने जबकि गोवा के उत्तरी भाग दमन और दीयु एक अलग संघ राज्य बन गए। २००० में तीन नए राज्य बनाए गए। पूर्वी मध्य प्रदेश से छत्तीसगढ़ (१ नवंबर, 2000) में और उत्तरांचल (९ नवंबर, 2000) बनाए गए जो अब उत्तराखण्ड है। उत्तर प्रदेश के पहाड़ी क्षेत्रों के कारण झारखण्ड (१५ नवंबर 2000) को बिहार के दक्षिणी जिलों में से पृथक कर बनाया गया। दो केन्द्र शासित प्रदेशों दिल्ली और पाण्डिचेरी (जो बाद में पुदुचेरी कहा गया) को विधानसभा सदस्यों का अधिकार दिया गया और अब वे छोटे राज्यों के रूप में गिने जाते हैं।

इहो देखी जाऽ[संपादन करीं]

संदर्भ[संपादन करीं]

  1. 1.0 1.1 "States and union territories" (HTML). Archived from the original on 27 जनवरी 2011. Retrieved 2007-09-07.
  2. "List of states with Population, Sex Ratio and Literacy Census 2011". Archived from the original on 14 फ़रवरी 2014. Retrieved 3 जुलाई 2017. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  3. 3.0 3.1 "Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)" (PDF). Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India. Archived from the original (PDF) on 8 जुलाई 2016. Retrieved 12 जुलाई 2017.
  4. "After 2200 Years, Amaravati Gets Back Power!". Gulte. 7 मार्च 2017. Archived from the original on 2 मार्च 2019. Retrieved 1 मार्च 2019.
  5. "संग्रहीत प्रति". Archived from the original on 3 अगस्त 2017. Retrieved 23 दिसंबर 2014.
  6. "Sanskrit: Reviving the language in today’s India – Livemint". Archived from the original on 18 जून 2017. Retrieved 3 जुलाई 2017.
  7. 7.0 7.1 "Telangana State Profile" (PDF). Telangana government portal. p. 34. Archived from the original on 14 फ़रवरी 2015. Retrieved 11 June 2014. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  8. "Urdu Gets First Language Status". Archived from the original on 22 अक्तूबर 2016. Retrieved 3 जुलाई 2017. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  9. "Official Language Act 2000" (PDF). Government of Delhi. 2 July 2003. Archived from the original (PDF) on 4 मार्च 2016. Retrieved 17 July 2015.
  10. "Haryana grants second language status to Punjabi". Hindustan Times. 28 January 2010. Archived from the original on 3 सितंबर 2015. Retrieved 3 जुलाई 2017.
  11. "Punjabi gets second language status in Haryana". Zee news. 28 January 2010. Archived from the original on 12 जुलाई 2017. Retrieved 3 जुलाई 2017.


उद्धरण खराबी:<ref> tags exist for a group named "नोट", but no corresponding <references group="नोट"/> tag was found