कलकत्ता

विकिपीडिया से
(Kolkata से अनुप्रेषित)
कोलकाता
कलकत्ता
विक्टोरिया मेमोरियल, कोलकाता
नगरीय ट्राम लाइन
द 42 पर बिड़ला तारामंडल
कोलकाता में दुर्गा पूजा
कालीघाट शक्तिपीठ
केन्द्रीय व्यवसायिक क्षेत्र
इडेन गार्डेंस का दृश्य
Nicknames: 
आनन्द का नगर, भारत की सांस्कृतिक राजधानी[1]
Map
कोलकाता को चिह्नित करते हुये मानचित्र
कोलकाता is located in Kolkata
कोलकाता
कोलकाता
कोलकाता में स्थिति
कोलकाता is located in West Bengal
कोलकाता
कोलकाता
पश्चिम बंगाल में स्थिति
कोलकाता is located in India
कोलकाता
कोलकाता
भारत में स्थिति
कोलकाता is located in एशिया
कोलकाता
कोलकाता
एशिया में स्थिति
कोलकाता is located in पृथिवी
कोलकाता
कोलकाता
पृथ्वी पर स्थिति
Coordinates: 22°34′03″N 88°22′12″E / 22.56750°N 88.37000°E / 22.56750; 88.37000निर्देशांक: 22°34′03″N 88°22′12″E / 22.56750°N 88.37000°E / 22.56750; 88.37000
देश भारत
राज्य पश्चिम बंगाल
मण्डलप्रेसिडेंसी
जिलाकोलकाता
Government
 • Typeमहानगरपालिका
 • Bodyकोलकाता नगर निगम
 • महापौरफोरजाद हाकिम
 • उप-महापौरअतिन घोष
 • शेरिफमणि शंकर मुखर्जी
 • पुलिस आयुक्तसौमेन मित्र
Area
 • महानगर206 किमी2 (80 बर्ग मील)
 • Metro
1,887 किमी2 (729 बर्ग मील)
Elevation
9 m (30 ft)
Population
 (2011)[2][4]
 • महानगर 4,496,694
 • Rankतीसरा
 • MetroIncrease 14,112,536
14,617,882 (विस्तृत)
 • नगर रैंक
भारत में सातवाँ
 • मेट्रो रैंक
भारत में तीसरा; बंगाल क्षेत्र में दूसरा
Demonymsकोलकाताई
कलकत्ताई
भाषा
 • आधिकारिकबंगाली • अंग्रेजी[7]
Time zoneUTC+05:30 (IST)
पिनकोड
700 xxx
दूरभाष कोड+91 33
Vehicle registrationWB-01 से WB-10
यूएन/लोकोडIN CCU
जीडीपी/पीपीपी$150.1 अरब (जीडीपी पीपीपी 2017)[8]
ऍचडीआई (2004)0.780[9] (High)
इंटरनेशनल हवाईअड्डानेताजी सुभाष चन्द्र बोस इंटरनेशनल हवाईअड्डा (सीसीयू)
परिवाहनभूमिगत रेल: कोलकाता मेट्रो
उपनगरीय रेल: कोलकाता उपनगरीय रेलवे
अन्य:
ट्राम
शहरी नियोजन प्राधिकरणकोलकाता महानगर विकास प्राधिकरण
अन्य नामकलकत्ता, कोलिकता, तिलोत्तमा
Websitekmcgov.in
ऑफिशियल नाँवकोलकाता में दुर्गा पूजा
प्रकारसांस्कृतिक
तिथी2021 [10]
सत्रमानवता की अमूर्त सांस्कृतिक विरासत को संरक्षित करने वालों की यूनेस्को में 16वीं समिति
उल्लेखनीयता"मानवता की अमूर्त सांस्कृतिक विरासत" श्रेणी में एशिया में प्रथम

कलकत्ता (ऑफिशियल नाँव कोलकाता) भारत देस के पच्छिम बंगाल राज्य क राजधानी हऽ। हुगली नदी के पूरबी तीरे पर बसल ई शहर आर्थिक, ब्यापारिक आ सांस्कृतिक हिसाब से बहुत महत्व वाला शहर ह आ पूरबी भारत के सभसे बड़ शहर भी हवे; कलकत्ता बंदरगाह भारत के सभसे पुरान अभिन ले चालू बंदरगाह हवे आ अपना तरह के अकेल बंदरगाह हऽ जे नदी के सहारे बाटे। शहर के "सांस्कृतिक राजधानी" मानल जाला आ अंग्रेजी में एकर "सिटी ऑफ ज्वाय" (आनंद के नगर) के रूप में परसिद्धी बा। साल 2011 के जनगणना के आँकड़ा अनुसार, कोलकाता शहर के कुल जनसंख्या 4.5 मिलियन (45 लाख) रहल, जबकि एकरा उपशहरी इलाका सभ के सामिल कइ के कुल जनसंख्या 14.1 मिलियन (141 लाख) रहल, एह हिसाब से ई भारत के तिसरा सभसे ढेर जनसंख्या वाला शहर बा। हाल के अनुमान सभ के मोताबिक कोलकाता मेट्रो एरिया के अर्थब्यवस्था के आकार $60 से $150 बिलियन (परचेजिंग पावर पैरिटी खाती जीडीपी के एडजस्ट कइ के) बाटे जेकरा चलते ई शहर मुंबईदिल्ली के बाद भारत के तिसरहा सभसे बड़ आर्थिक केंद्र भी बा।[11][12][13]

सत्रहवीं सदी ईसवी की अंत में कलकत्ता नाँव से अस्थापित ई शहर अंग्रेजन की समय में (सन 1911 ई. से पहिले ले) पूरा भारत क राजधानी रहे। एही से एकर इतिहास आ संस्कृति की हिसाब से बहुत महत्व बा। कलकत्ता बंदरगाह भारत क सबसे पुरान बंदरगाह हवे। आर्थिक आ ब्यापारिक दृष्टि से सबसे बड़ शहर रहला से इहाँ रोजी-रोजगार खातिर पुरा भारत से लोग आवे आ उत्तर प्रदेशबिहार की भोजपुरिहा इलाका क लोग ए में प्रमुख रहे। लोकगीत आ किस्सा-कहानी की जरिये कलकत्ता से भोजपुरिया संस्कृति क जुड़ाव आजु ले महसूस कइल जा सकेला।[नोट 1]

नाँव[संपादन करीं]

वर्तमान समय में एकर ऑफिशियल नाँव कोलकाता बंगाली: কলকাতা बाटे जबकि पहिले ई 2001 ले कलकत्ता रहल। एकर कोलकाता नाँव बंगाली कलिकाता बंगाली: কলিকাতা से बनल हवे जे ओह तीन गो दीप सभ में से एक के नाँव रहे जे पर ई सुरुआती रूप से आबाद भइल; अउरी दू गो दीप सूतानाती आ गोबिंदपुर रहलें।[14]

कोलकाता शब्द के उत्पत्ती के बारे में कई गो मत बाड़ें:

  • एक मत के हिसाब से ई कालीक्षेत्र (बंगाली: কালীক্ষেত্র) से बनल हवे जेकर मतलब होला देवी काली के इलाका भा अस्थान आ एरिया
  • दुसरे मत अनुसार ई कालीघाट से बनल हवे[15]
  • एगो अउरी मत अनुसार ई बंगाली शब्द किलकिला (बंगाली: কিলকিলা) से बनल हवे जेकर मतलब सपाट एरिया होखे ला[16]
  • दुसरे थियरी के मोताबिक ई बंगाली के खाल बंगाली: খাল आ काटा बंगाली: কাতা से बनल हवे, पहिला के अरथ नहर हवे आ दुसरा शब्द के मतलब खोनल हवे

बंगाली में ई हमेशा से कोलकाता उचारण होखत रहल बा जबकि 2001 से पहिले अंग्रेजी में एकरा के (अंग्रेजी: Calcutta) लिखल जाय आ कैलकटा बोलावल जाय जबकि हिंदी आ भोजपुरी में एकरा के कलकत्ता लिखल बोलल जाय। 2001 में एकर नाँव बदल के वर्तमान नाँव कोलकाता (अंग्रेजी: Kolkata) क दिहल गइल।[17]

इतिहास[संपादन करीं]

ब्रिटिश उपनिवेश के समय में[संपादन करीं]

कोलकाता से 35 किमी (22 मील) उत्तर में चंद्रकेतुगढ़ के खोज आ पुरातात्विक अध्ययन से एह बात के सबूत मिले ला कि जवना इलाका में ई शहर खड़ा बा, दू सहस्राब्दी से ढेर समय से आबाद रहल बा।[18][19] कोलकाता के रिकार्ड इतिहास के शुरुआत 1690 में इंग्लिश ईस्ट इंडिया कंपनी के आगमन से भइल जवन बंगाल में आपन व्यापार व्यवसाय के मजबूत करत रहे| कंपनी खातिर काम करे वाला प्रशासक जॉब चारनोक के पहिले एह शहर के संस्थापक के श्रेय दिहल गइल जाय[20] हालाँकि, एगो पब्लिक याचिका के जवाब में[21] कलकत्ता हाईकोर्ट 2003 में फैसला दिहलस कि शहर के केहू संस्थापक नइखे।[22] वर्तमान शहर के फइलाव वाला इलाका में तीन गो गाँव शामिल रहलें: कालिकाता, गोबिंदापुर आ सूतानूती। कालिकाता मछरी मारे वाला गाँव रहे; सुतानुति नदी के किनारे बुनकर लोग के गाँव रहे। ई लोग मुगल सम्राट के एगो जागीर के हिस्सा रहल; जागीरदारी (कवनो राजा द्वारा अपना रईस लोग के दिहल जाए वाला जमीन) गाँव सभ के कर के अधिकार जमीन मालिक लोग के साबरना राय चौधरी परिवार, या जमीनदार लोग के लगे रहल। ई अधिकार 1698 में ईस्ट इंडिया कंपनी के सौंप दिहल गइल।[23]:1

बिचला कलकत्ता में चौरंगी आ टीपू सुलतान महजिद, 1945.

1712 में अंगरेज लोग अपना व्यापारिक कारखाना के सुरक्षा खातिर हुगली नदी के पूरबी किनारे पर स्थित फोर्ट विलियम किला के निर्माण पूरा कइल।[24] फ्रांसीसी सेना के साथे बार-बार झड़प के सामना करत अंग्रेज लोग 1756 में आपन किलाबंदी के अपग्रेड करे लागल। बंगाल के नवाब सिराजुद्दौला कंपनी के ओर से सैन्यीकरण अउरी कर चोरी के निंदा कइलें| उनकर चेतावनी के अनदेखी हो गइल, आ नवाब हमला कर दिहलस; ऊ फोर्ट विलियम पर कब्जा कइलें जेकरा चलते कलकत्ता के ब्लैक होल घटना में कई गो ईस्ट इंडिया कंपनी के अधिकारी लोग के हत्या हो गइल।[25] रॉबर्ट क्लाइव के नेतृत्व में कंपनी के सैनिक (सिपाही) आ ब्रिटिश सैनिक लोग के एगो सेना अगिला साल एह शहर पर फिर से कब्जा क लिहलस।[25] बक्सर के लड़ाई के बाद 1765 के इलाहाबाद के संधि के अनुसार ईस्ट इंडिया कंपनी के बंगाल, बिहार आ उड़ीसा प्रांत में मुगल सम्राट के शाही कर वसूली करे वाला नियुक्त कइल गइल जबकि मुगल द्वारा नियुक्त नवाब लोग एह प्रांत पर शासन जारी रखलें।[26] प्रेसिडेंसी शहर घोषित कलकत्ता 1773 ले ईस्ट इंडिया कंपनी के मुख्यालय बन गइल।[27]

1793 में नवाब लोग के शासक सत्ता खतम हो गइल आ ईस्ट इंडिया कंपनी एह शहर आ प्रांत पर पूरा नियंत्रण क लिहलस। 19वीं सदी के सुरुआत में शहर के चारो ओर के दलदल सभ के पानी के निकासी कइल गइल; सरकारी इलाका हुगली नदी के किनारे फइल गइल रहे। रिचर्ड वेल्सली, 1797 से 1805 के बीच फोर्ट विलियम के प्रेसिडेंसी के गवर्नर जनरल रहलें, शहर के बिकास आ एकरे सार्वजनिक वास्तुकला खातिर बहुत हद तक जिम्मेदार रहलें।[28] पूरा 18वीं आ 19वीं सदी के अंत में ई शहर ईस्ट इंडिया कंपनी के अफीम के ब्यापार के केंद्र रहल।[29] 1837 में भइल जनगणना में एह शहर के जनसंख्या 2,29,700 रहल जेह में से ब्रिटिश निवासी लोग के संख्या खाली 3,138 रहल।[30] एही संदर्भ के कहनाम बा कि उपनगर अउरी पड़ोसी गांव में अउरियो 1,77,000 लोग रहत रहे, जवना के चलते ग्रेटर कलकत्ता के पूरा आबादी 4,06,700 हो गइल रहे।

1864 में कोलकाता में शहर में एगो आँधी-तूफान वाला चक्रवात आइल रहे आ करीब 60 हजार लोग के मौत हो गइल रहे।[31]

Panoramic view of Kolkata (Calcutta) from the Shaheed Minar (Octerlony Monument), 1832, drawn by Jacob Janssen

1850 के दशक ले कलकत्ता में दू गो इलाका रहलें: व्हाइट टाउन, जे मुख्य रूप से ब्रिटिश रहलें आ चौरिंगही आ डलहौजी स्क्वायर पर केंद्रित रहल; आ ब्लैक टाउन, मुख्य रूप से भारतीय आ उत्तरी कलकत्ता पर केंद्रित बा।[32] शहर में 1850 के दशक के सुरुआत से शुरू हो के तेजी से औद्योगिक बिकास भइल, खासतौर पर कपड़ा आ जूट उद्योग सभ में; एह से ब्रिटिश कंपनी सभ के बुनियादी ढांचा परियोजना सभ में भारी निवेश करे खातिर प्रोत्साहित कइल गइल जेह में टेलीग्राफ कनेक्शन आ हावड़ा रेलवे स्टेशन सामिल रहल। ब्रिटिश आ भारतीय संस्कृति के एकीकरण के परिणामस्वरूप शहरी भारतीय लोग के एगो नया बाबू वर्ग के उदय भइल, जिनहन के सदस्य अक्सर नौकरशाह, प्रोफेशनल, अखबार पाठक, आ एंग्लोफाइल रहलें; आमतौर पर ई लोग उच्च जाति के हिंदू समुदाय के रहल।[33] 19वीं सदी में बंगाल के पुनर्जागरण के चलते शहर के निवासी लोग में सामाजिक सांस्कृतिक परिष्कार बढ़ल। 1883 में कलकत्ता इंडियन नेशनल एसोसिएशन के पहिला राष्ट्रीय सम्मेलन के मेजबानी कइलस, ई भारत में पहिला घोषित राष्ट्रवादी संगठन रहल।[34]

हैरिसन स्ट्रीट पर बंगाली बिलबोर्ड। कलकत्ता ब्रिटिश भारत के सबसे बड़ व्यापारिक केंद्र रहे।

1905 में धार्मिक तर्ज पर बंगाल के बंटवारा के चलते जन विरोध प्रदर्शन भइल आ कलकत्ता अंगरेजन लोग खातिर कम मेहमाननवाज जगह बन गइल।[35][36]भारत के राजधानी 1911 में नई दिल्ली ले जाइल गइल।[37] कलकत्ता भारतीय स्वतंत्रता आंदोलन से जुड़ल क्रांतिकारी संगठनन के केंद्र बनल रहल। ई शहर आ एकरे बंदरगाह पर जापानी लोग द्वारा 1942 से 1944 के बीच, दुसरा बिस्व जुद्ध के दौरान कई बेर बमबारी कइल गइल।[38][39] युद्ध के साथे-साथ 1943 के बंगाल के अकाल के दौरान सैन्य, प्रशासनिक आ प्राकृतिक कारक सभ के संयोजन के कारण लाखन लोग भूख से मर गइल।[40] मुस्लिम राज्य के निर्माण के मांग के चलते 1946 में सांप्रदायिक हिंसा के एगो एपिसोड पैदा भइल जेह में 4,000 से ढेर लोग के मौत हो गइल।[41][42][43] भारत के बंटवारा के चलते अउरी झड़प भइल आ जनसांख्यिकीय बदलाव भइल - कई गो मुसलमान लोग पूर्वी पाकिस्तान (वर्तमान बांग्लादेश) खातिर रवाना हो गइल, जबकि लाखन हिन्दू लोग एह शहर में भाग के आइल आ शरण लिहल।[44]

समकालीन समय में[संपादन करीं]

1960 आ 1970 के दशक के दौरान, भारी बिजली के कमी, हड़ताल आ नक्सली के नाँव से जानल जाए वाला समूह सभ द्वारा हिंसक मार्क्सवादी–माओवादी आंदोलन से शहर के बहुत सारा बुनियादी ढांचा के नुकसान भइल जेकरा चलते आर्थिक ठहराव पैदा हो गइल।[45] 1971 के बांग्लादेश मुक्ति युद्ध के चलते हजारन शरणार्थी लोग के भारी आवागमन भइल, इनहन में से कई लोग बिना पइसा के आवागमन के कारण कोलकाता के बुनियादी ढांचा पर तनाव पैदा भइल।[46] 1980 के दशक के मध्य के दौरान बंबई भारत के सबसे अधिक जनसंख्या वाला शहर के रूप में कोलकाता के पीछे छोड़ दिहलस। 1985 में प्रधानमंत्री राजीव गांधी कोलकाता के सामाजिक-राजनीतिक परेशानी सभ के आलोक में "मरत शहर" के नाँव दिहलें।[47] 1977–2011 के समय में पश्चिम बंगाल में कोलकाता से लेफ्ट मोर्चा के शासन रहे जवना में भारत कम्युनिस्ट पार्टी (CPM) के बोलबाला रहे। ई दुनिया के सभसे लंबा समय ले लोकतांत्रिक तरीका से चुनल गइल साम्यवादी सरकार रहल, एह दौरान कोलकाता भारतीय साम्यवाद खातिर एगो प्रमुख आधार रहल।[48][49][50] 2011 के पश्चिम बंगाल विधानसभा चुनाव में वाम मोर्चा तृणमूल कांग्रेस से हरा दिहलस। शहर के आर्थिक सुधार के गति 1990 के दशक के बाद मिलल, जब भारत बाजार समर्थक सुधार के संस्थापित करे लागल। 2000 से सूचना प्रौद्योगिकी (आईटी) सेवा क्षेत्र कोलकाता के ठहरल अर्थव्यवस्था के फेर से जिंदा कइले बा। शहर के निर्माण आधार में भी काफी बढ़ती हो रहल बा।[51]

भूगोल[संपादन करीं]

चौरंगी, कलकत्ता के आकास रेखा

हुगली नदी के पूरबी किनारे के साथ मोटा-मोटी उत्तर–दक्खिन ओर फइलल कोलकाता पूरबी भारत के निचला गंगा डेल्टा के भीतर बांग्लादेश के साथ अंतर्राष्ट्रीय सीमा से लगभग 75 किमी (47 मील) पच्छिम में बिस्तार लिहले बा। शहर के समुंद्र तल से ऊँचाई 1.5–9 मी (5–30 फीट) बाटे।[52] शहर के बहुत सारा हिस्सा मूल रूप से एगो आर्द्रभूमि रहल जेकरा के दशकन ले रिक्लेम कइल गइल ताकि बढ़त आबादी के समायोजित कइल जा सके।[53] बाकी अविकसित इलाका सभ के, जिनहन के पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि के नाँव से जानल जाला, रामसर कन्वेंशन (1975) द्वारा "अंतर्राष्ट्रीय महत्व के आर्द्रभूमि" के रूप में दर्जा दिहल गइल बाटे।[54] जइसे कि भारत-गंगा मैदान के अधिकतर हिस्सा में होला, माटी आ पानी मुख्य रूप से जलोढ़ के उत्पत्ती वाला हवे। कोलकाता "बंगाल बेसिन" के ऊपर स्थित बाटे, ई एगो पेरिक्राटोनिक टर्शियरी बेसिन हवे।[55] बंगाल बेसिन में तीन गो संरचनात्मक इकाई सभ के सामिल कइल जाला: पच्छिम में शेल्फ भा प्लेटफार्म; केंद्रीय हिन्ज या शेल्फ/ढलान के टूटल; आ पूरब आ दक्खिन-पूरुब में गहिरा बेसिनल हिस्सा। कोलकाता हिन्ज क्षेत्र के पच्छिमी हिस्सा के ऊपर स्थित बा जे लगभग 25 किमी (16 मील) चौड़ा बा आ सतह से नीचे लगभग 45,000 मीटर (148,000 फीट) गहिराई में बा।[55] शेल्फ आ टिका जोन में कई गो फाल्ट बा, जवना में से कुछ सक्रिय बा। कोलकाता के नीचे तलछट के कुल मोटाई क्रिस्टलीय बेसमेंट से लगभग 7,500 मीटर (24,600 फीट) ऊपर बा; इनहन में से ऊपरी 350–450 मीटर (1,150–1,480 फीट) क्वारटर्नरी बाटे, एकरे बाद 4,500–5,500 मीटर (14,760–18,040 फीट) के टर्शियरी तलछट, 500–700 मीटर (1,640–2,300 फीट) के क्रेटेशियस ट्रैप के ट्रैप वॉश आ 600 बाटे –800 मीटर (1,970–2,620 फीट) पर्मियन-कार्बोनिफेरस गोंडवाना चट्टान सभ।[55] क्वारटर्नरी तलछट सभ में माटी, गाद आ कई ग्रेड के बालू आ गिट्टी बाटे। ई तलछट दू गो माटी के बिस्तर सभ के बीच में सैंडविच कइल जालें: निचला बेड 250–650 मीटर (820–2,130 फीट) के गहिराई पर; जबकि ऊपरी के 10–40 मीटर (30–130 फीट) मोटाई के वाला बा।[56] ब्यूरो ऑफ इंडियन स्टैंडर्ड्स के अनुसार, भूकंप के संवेदनशीलता बढ़त के क्रम में I से V ले के पैमाना पर ई शहर भूकंपीय क्षेत्र III के भीतर पड़े ला।

शहरी ढाँचा[संपादन करीं]

कलकत्ता के एगो नक्शा, लगभग 1914
कलकत्ता के आकास रेखा, दि 42 आ बिद्यासागर सेतु के साथे

कोलकाता महानगरीय इलाका 1,886.67 किमी2 (728.45 वर्ग मील) में फइलल बाटे[57]:7 आ एह में 4 गो नगर निगम (कोलकाता नगर निगम सहित), 37 गो स्थानीय नगरपालिका आ 24 गो पंचायत समिति सभ सामिल बाड़ी, 2011 के अनुसार।[57]:7 शहरी एग्लोमेरेशन में 72 गो शहर आ 527 गो कस्बा आ गाँव सामिल रहलें, 2006 ले।[58] कोलकाता महानगरीय इलाका में उपनगरीय इलाका सभ में निम्नलिखित जिला सभ के कुछ हिस्सा सामिल बाड़ें: उत्तर 24 परगना, दक्खिन 24 परगना, हावड़ा, हुगली आ नादिया।[59]:15 कोलकाता, जे कोलकाता नगर निगम (KMC) के अधिकार क्षेत्र में बा, के 206.08 किमी2 (80 वर्ग मील) के क्षेत्रफल बा।[58] शहर के पूरब-पच्छिम आयाम तुलनात्मक रूप से पातर बिस्तार वाला बाटे, पच्छिम में हुगली नदी से ले के पूरब में मोटा-मोटी पूरबी मेट्रोपोलिटन बाईपास ले बिस्तार लिहले बाटे- ई 9–10 किमी (5.6–6.2 मील) के बिस्तार वाला बाटे।[60] उत्तर–दक्षिण के दूरी ढेर होला, आ एकर धुरी के इस्तेमाल शहर के उत्तर, मध्य, दक्खिन आ पूरबी कोलकाता में बिभाजन करे खातिर कइल जाला। उत्तर कोलकाता शहर के सभसे पुरान हिस्सा हवे। 19वीं सदी के वास्तुकला आ संकरी गली सभ के बिसेसता वाला एह में जोरासनको, राजाबाजार, मणिकतला, उल्टाडंगा, श्यामबाजार, शोभाबाजार, बगबाजार, कोसिपुर, सिंथी वगैरह इलाका सभ के सामिल कइल जाला।उत्तर के उपनगरीय इलाका सभ जइसे कि दम दम, बारानगर, बेलघरिया, सोडेपुर, खरदहा, न्यू बैरकपुर, मध्यग्राम, बैरकपुर, बरासत वगैरह भी कोलकाता शहर के भीतर बाड़ें (महानगरीय संरचना के रूप में)।[59]:65–66 मध्य कोलकाता में केंद्रीय बिजनेस डिस्ट्रिक्ट के मेजबानी बा। एहमें बी.बी.डी. बाग, जेकरा के पहिले डलहौजी स्क्वायर के नाँव से जानल जाला आ एकरे पूरब ओर एस्प्लानेड; स्ट्रैंड रोड एकरे पच्छिम ओर बा।[61] पश्चिम बंगाल सचिवालय, जनरल डाकघर, भारतीय रिजर्व बैंक, कलकत्ता हाईकोर्ट, लालबजार पुलिस मुख्यालय आ अउरी कई गो सरकारी आ निजी कार्यालय सभ ओहिजा बाड़ें। एगो अउरी बिजनेस हब पार्क स्ट्रीट के दक्खिन ओर के इलाका बाटे जेह में चौरिंघी रोड, कामैक स्ट्रीट, वुड स्ट्रीट, लौडन स्ट्रीट, शेक्सपियर सरनी आ एजेसी बोस रोड नियर गली सभ के सामिल कइल जाला।[62] 1947 में भारत के आजादी मिलला के बाद दक्खिन कोलकाता के बिकास भइल; एह में अपस्केल मोहल्ला जइसे कि भवानीपुर, अलीपुर, बल्लीगुंगे, कसबा, ढकुरिया, संतोषपुर, गरिया, गोल्फ ग्रीन, टोलीगुंगे, न्यू अलीपुर, बेहाला, बरिशा आदि शामिल बा दक्षिण के उपनगरीय इलाका जइसे कि महेष्टला, बजट बजट, राजपुर सोनारपुर, बारूईपुर आदि बा कोलकाता शहर के भीतर भी (महानगरीय संरचना के रूप में)।[14] मैदान शहर के बीचोबीच एगो बड़हन खुला मैदान हवे जेकरा के "कोलकाता के फेफड़ा" [63] कहल गइल बा आ एह में खेल के आयोजन आ जनसभा सभ के आयोजन कइल जा सके ला।[64] मैदान के दक्खिनी छोर पर विक्टोरिया मेमोरियल आ कोलकाता रेस कोर्स बा। बाकी पार्क सभ में बिधाननगर के सेंट्रल पार्क आ हुगली नदी के किनारे स्ट्रैंड रोड पर मिलेनियम पार्क बाड़ें।

ग्रेटर कोलकाता इलाका में दू गो योजनाबद्ध टाउनशिप सभ में बिधाननगर, जेकरा के साल्ट लेक सिटी भी कहल जाला आ ई शहर के उत्तर-पूरुब में स्थित बा; आ राजरहट, जेकरा के न्यू टाउन भी कहल जाला आ बिधाननगर के पूरब में स्थित बा, बाड़ें।[14][65] 2000 के दशक में बिधाननगर के सेक्टर V के बिकास सूचना प्रौद्योगिकी आ दूरसंचार कंपनी सभ खातिर बिजनेस हब के रूप में भइल।[66][67] बिधाननगर आ न्यू टाउन दुनों कोलकाता नगर निगम के सीमा से बाहर, अपना-अपना नगरपालिका में स्थित बा।[65]

आर्थिक महत्व[संपादन करीं]

लोग आ संस्कृति[संपादन करीं]

नोट[संपादन करीं]

  1. लागा झुलनिया क धक्का, बलम कलकत्ता पहुँच गये... से ले के भिखारी ठाकुर की नाटक कुल में ले कलकत्ता के बहुबिध रूप मिलेला।

संदर्भ[संपादन करीं]

  1. उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Kolkata_Culture
  2. 2.0 2.1 "District Census Handbook – Kolkata" (PDF). भारत की जनगणना. रजिस्ट्रार जनरल और जनगणना आयुक्त. p. 43. Archived (PDF) from the original on 18 अक्टूबर 2016. Retrieved 14 मई 2023.
  3. "Basic Statistics of Kolkata". कोलकाता महानगरपालिका. कोलकाता महानगरपालिका. Archived from the original on 2 अप्रैल 2015. Retrieved 14 मई 2023.
  4. "Kolkata Municipal Corporation Demographics". भारत की जनगणना. Retrieved 14 मई 2023.
  5. उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named kolkatauapop2011
  6. "INDIA STATS: Million plus cities in India as per Census 2011". प्रेस सूचना ब्यूरो, मुम्बई. राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्र. Archived from the original on 30 जून 2015. Retrieved 14 मई 2023.
  7. "Report of the Commissioner for linguistic minorities: 47th report (July 2008 to June 2010)" (PDF). भाषाई अल्पसंख्यक आयुक्त, अल्पसंख्यक कार्य मंत्रालय, भारत सरकार. pp. 122–126. Archived from the original (PDF) on 13 मई 2012. Retrieved 14 मई 2023.
    सिंह, शिव सहाय (3 अप्रैल 2012). "Official language status for Urdu in some West Bengal areas". द हिन्दू (भारतीय अंग्रेजी में). Archived from the original on 3 जून 2019. Retrieved 14 मई 2023.
    "Multi-lingual Bengal". द टेलीग्राफ. 11 दिसम्बर 2012. Archived from the original on 25 मार्च 2018. Retrieved 14 मई 2023. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
    रॉय, अनिर्बन (27 मई 2011). "West Bengal to have six more languages for official use". इंडिया टुडे.
  8. "Richest Cities Of India". businessworld.in / Brookings. Retrieved 14 मई 2023.
  9. "West Bengal Human Development Report 2004" (PDF) (अंग्रेजी में). Archived (PDF) from the original on 26 जनवरी 2018.
  10. "Kolkata's Durga Puja gets World heritage tag". द टाइम्स ऑफ़ इंडिया. 16 दिसम्बर 2021. Retrieved 2023-05-14. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
  11. "Global city GDP 2014". Brookings Institution. Retrieved 8 May 2015.
  12. John Hawksworth; Thomas Hoehn; Anmol Tiwari (नवंबर 2009). "Which are the largest city economies in the world and how might this change by 2025?" (PDF). PricewaterhouseCoopers. Retrieved 17 April 2015.
  13. "India's top 15 cities with the highest GDP Photos Yahoo! India Finance". Yahoo! Finance. 28 September 2012. Archived from the original on 9 अक्टूबर 2014. Retrieved 27 मार्च 2017.
  14. 14.0 14.1 14.2 Chakravorty, Sanjoy (2000). "From colonial city to global city? The far-from-complete spatial transformation of Calcutta". In Marcuse, Peter; Kempen, Ronald van (eds.). Globalizing cities: a new spatial order?. Oxford, UK: Blackwell Publishing. pp. 56–77. ISBN 978-0-631-21290-4.
  15. "Kalighat Kali Temple". kalighattemple.com (अंग्रेजी में). Archived from the original on 17 September 2017. Retrieved 24 September 2017.
  16. Chatterjee, S.N. (2008). Water resources, conservation and management. New Delhi: Atlantic Publishers and Distributors. p. 85. ISBN 978-81-269-0868-4. Archived from the original on 19 June 2013. Retrieved 29 January 2012.
  17. Easwaran, Kenny. "The politics of name changes in India". Open Computing Facility, University of California at Berkeley. Archived from the original on 19 July 2011. Retrieved 26 January 2012.
  18. Singh, Upinder (2008). A history of ancient and early medieval India: from the Stone Age to the 12th century. New Delhi: Pearson Education. p. 395. ISBN 978-81-317-1677-9. Retrieved 25 January 2012.
  19. Das, S. (15 जनवरी 2003). "Pre-Raj crown on Clive House: abode of historical riches to be museum". The Telegraph. Kolkata. Archived from the original on 30 सितंबर 2007. Retrieved 26 अप्रैल 2006.
  20. Nair, P. Thankappan (1977). "A Portrait of Job Charnock". Job Charnock: The Founder of Calcutta: In Facts and Fiction: An Anthology. Calcutta: Engineering Times Publications. pp. 16–17. OCLC 4497022. There are no two opinions that Calcutta is not the product of the vision of Job Charnock ... Charnock alone founded Calcutta.
  21. "Court changes Calcutta's history". BBC News. 16 May 2003. Archived from the original on 6 March 2016. Retrieved 25 July 2016.
  22. Gupta, Subhrangshu (18 May 2003). "Job Charnock not Kolkata founder: HC says city has no foundation day". The Tribune. Chandigarh, India. Archived from the original on 29 November 2006. Retrieved 7 December 2006.
  23. Banerjee, Himadri; Gupta, Nilanjana; Mukherjee, Sipra, eds. (2009). Calcutta mosaic: essays and interviews on the minority communities of Calcutta. New Delhi: Anthem Press. ISBN 978-81-905835-5-8. Archived from the original on 9 May 2013. Retrieved 29 January 2012.
  24. Mitter, Partha (June 1986). "The early British port cities of India: their planning and architecture circa 1640–1757". Journal of the Society of Architectural Historians. 45 (2): 95–114. doi:10.2307/990090. JSTOR 990090.
  25. 25.0 25.1 Hunter, William Wilson (1886). The Indian Empire: its peoples, history, and products. London: Trübner & co. pp. 381–82. Retrieved 25 January 2011.
  26. Ahmed, Farooqui Salma; Farooqui, Salma Ahmed (2011). A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India. p. 369. ISBN 978-81-317-3202-1. Archived from the original on 2 January 2016. Retrieved 2 January 2016.
  27. Arnold-Baker, Charles (30 July 2015). The Companion to British History. Taylor & Francis. p. 504. ISBN 978-1-317-40039-4. Archived from the original on 3 March 2018.
  28. Dutta, Krishna (2003). Calcutta: a cultural and literary history. Oxford, UK: Signal Books. p. 58. ISBN 978-1-902669-59-5. Archived from the original on 28 July 2011. Retrieved 11 October 2007.
  29. Pati, Biswamoy (2006). "Narcotics and empire". The Hindu; Frontline. 23 (10). Archived from the original on 16 October 2006. Retrieved 3 March 2012.
  30. The National Cyclopaedia of Useful Knowledge, Vol.IV, (1848) London, Charles Knight, p.35
  31. Tanya Saihgal (October 5, 2018). "154 years ago, this infamous cyclone in Calcutta took over 60,000 lives and flooded the entire city". India Today.
  32. Hardgrave, Robert L. Jr (1990). "A portrait of Black Town: Balthazard Solvyns in Calcutta, 1791–1804". In Pal, Pratapaditya (ed.). Changing visions, lasting images: Calcutta through 300 years. Bombay: Marg Publications. pp. 31–46. ISBN 978-81-85026-11-4. Archived from the original on 12 January 2012.
  33. Chaudhuri, NC (2001). The autobiography of an unknown Indian. New York: New York Review of Books. pp. v–xi. ISBN 978-0-940322-82-0.
  34. Stępień, Jakub; Tokarski, Stanisław; Latos, Tomasz; Jarecka-Stępień, Katarzyna (2011). "Indian way to independence. The Indian National Congress". Towards freedom. Ideas of "solidarity" in comparison with the thought of the Indian National Congress. Kraków, Poland: Wydawnictwo Stowarzyszenia "Projekt Orient". pp. 58–59. ISBN 978-83-933917-4-5.
  35. Chatterji, Joya (2007). The Spoils of Partition: Bengal and India, 1947–1967 (अंग्रेजी में). Cambridge University Press. p. 9. ISBN 978-1-139-46830-5. Archived from the original on 1 April 2019. Retrieved 31 May 2018.
  36. Wright, Tom (11 November 2011). "Why Delhi? The Move From Calcutta". The Wall Street Journal. Archived from the original on 6 June 2018. Retrieved 31 May 2018.
  37. Hall, Peter (2002). Cities of tomorrow. Oxford, UK: Blackwell Publishing. pp. 198–206. ISBN 978-0-631-23252-0.
  38. Randhawa, K. (15 September 2005). "The bombing of Calcutta by the Japanese". BBC. Archived from the original on 4 February 2012. Retrieved 26 April 2006.
  39. "Pacific War timeline: New Zealanders in the Pacific War". New Zealand Ministry for Culture and Heritage. Archived from the original on 21 अक्टूबर 2008. Retrieved 13 अक्टूबर 2008.
  40. Sen, A (1973). Poverty and famines. Oxford, UK: Oxford University Press. pp. 52–85. ISBN 978-0-19-828463-5.
  41. Burrows, Frederick (22 August 1946). A copy of a secret report written on 22 August 1946 to the Viceroy Lord Wavell, from Sir Frederick John Burrows, concerning the Calcutta riots (Report). The British Library. IOR: L/P&J/8/655 f.f. 95, 96–107. Archived from the original on 4 January 2012. Retrieved 25 February 2012.
  42. Das, Suranjan (2000). "The 1992 Calcutta Riot in Historical Continuum: A Relapse into 'Communal Fury'?". Modern Asian Studies. 34 (2): 281–306. doi:10.1017/S0026749X0000336X. JSTOR 313064. S2CID 144646764.
  43. Suhrawardy, H. S. (1987). "Direct action day". In Talukdar, M. H. R. (ed.). Memoirs of Huseyn Shaheed Suhrawardy. Dhaka, Bangladesh: The University Press. pp. 55–56. ISBN 978-984-05-1087-0. Archived from the original on 14 March 2006.
  44. Gandhi, R (1992). Patel: a life. Ahmedabad, India: Navajivan. p. 497. ASIN B0006EYQ0A.
  45. Banerjee, Partha Sarathi (5 February 2011), "Party, Power and Political Violence in West Bengal", Economic and Political Weekly, 46 (6): 16–18, ISSN 0012-9976, JSTOR 27918111
    Gooptu, Nandini (1 June 2007), "Economic Liberalisation, Work and Democracy: Industrial Decline and Urban Politics in Kolkata", Economic and Political Weekly, 42 (21): 1922–1933, JSTOR 4419634
    Jack, Ian (4 February 2011). "India's riptide of modern aspiration has not reached Kolkata – but that can't last". The Guardian. London. Archived from the original on 7 November 2016. Retrieved 6 November 2016.
  46. Bennett, A; Hindle, J (1996). London review of books: an anthology. London: Verso Books. pp. 63–70. ISBN 978-1-85984-121-1.
  47. Follath, Erich (30 नवंबर 2005). "From poorhouse to powerhouse". Spiegel Online. Hamburg. Archived from the original on 7 जुलाई 2011. Retrieved 15 जनवरी 2011.
  48. Biswas, S. (16 अप्रैल 2006). "Calcutta's colorless campaign". BBC News. Archived from the original on 14 फरवरी 2012. Retrieved 26 अप्रैल 2006.
  49. Dutta, Krishna (2003). Calcutta: a cultural and literary history. Oxford, UK: Signal Books. pp. 185–87. ISBN 978-1-902669-59-5. Archived from the original on 28 July 2011. Retrieved 30 January 2012.
  50. Singh, Chandrika (1987). Communist and socialist movement in India: a critical account. New Delhi: Mittal Publications. pp. 154–55. ISBN 978-81-7099-031-4. Archived from the original on 16 June 2013. Retrieved 30 January 2012.
  51. उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named bbceco
  52. "PIA01844: space radar image of Calcutta, West Bengal, India". NASA. 15 April 1999. Archived from the original on 14 January 2012. Retrieved 15 January 2012.
  53. Chatterjee, S. N. (2008). Water Resources, Conservation and Management. New Delhi: Atlantic Publishers and Distributors. p. 33. ISBN 978-81-269-0868-4.
  54. Roy Chadhuri, S.; Thakur, A. R. (25 July 2006). "Microbial genetic resource mapping of East Calcutta wetlands". Current Science. 91 (2): 212–17.
  55. 55.0 55.1 55.2 Das, Diptendra; Chattopadhyay, B. C. (19 December 2009). Characterization of soil over Kolkata municipal area (PDF). Indian Geotechnical Conference. Vol. 1. Guntur, India. pp. 11–12. Archived (PDF) from the original on 6 November 2013. Retrieved 19 November 2012.
  56. Bunting, S. W.; Kundu, N.; Mukherjee, M. Situation analysis. Production systems and natural resources use in PU Kolkata (PDF) (Report). Stirling, UK: Institute of Aquaculture, University of Stirling. p. 3. Archived (PDF) from the original on 5 May 2006. Retrieved 26 April 2006.
  57. 57.0 57.1 "Introducing KMA" (PDF). Annual Report 2011. Kolkata Metropolitan Development Authority. 2011. Archived from the original (PDF) on 5 June 2013. Retrieved 9 February 2012.
  58. 58.0 58.1 "007 Kolkata (India)" (PDF). World Association of the Major Metropolises. Archived from the original (PDF) on 8 March 2012. Retrieved 31 August 2007.
  59. 59.0 59.1 Sahdev, Shashi; Verma, Nilima, eds. (2008). Kolkata—an outline. Industry and Economic Planning. Town and Country Planning Organisation, Ministry of Urban Development, Government of India. Archived from the original (DOC) on 26 April 2012. Retrieved 6 December 2011.
  60. Calcutta, West Bengal, India (Map). Mission to planet earth program. NASA. 20 June 1996. Archived from the original on 4 January 2013. Retrieved 25 February 2012.
  61. "Kolkata heritage". Government of West Bengal. Archived from the original on 14 January 2012. Retrieved 27 November 2011. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  62. "BSNL may take two weeks to be back online". The Times of India. New Delhi. Times News Network (TNN). 9 July 2009. Archived from the original on 4 January 2012. Retrieved 27 November 2011. With the Camac Street-Park Street-Shakespeare Sarani commercial hub located smack in the middle of the affected zone...
  63. Yardley, Jim (27 January 2011). "In city's teeming heart, a place to gaze and graze". The New York Times. New York. Retrieved 27 November 2011. To Kolkata, it is the 'lungs of the city,' a recharge zone for the soul.
  64. Das, Soumitra (21 February 2010). "Maidan marauders". The Telegraph. Kolkata. Archived from the original on 18 January 2012. Retrieved 27 November 2011.
  65. 65.0 65.1 Chakraborti, Suman (2 November 2011). "Beautification project for Salt Lake, Sec V and New Town". The Times of India. New Delhi. Archived from the original on 4 January 2012. Retrieved 6 December 2011.
  66. "History of Sector V". Nabadiganta Industrial Township Authority. Archived from the original on 3 January 2012. Retrieved 6 December 2011.
  67. "Kolkata! India's new IT hub". Rediff.com. 13 July 2005. Retrieved 6 December 2011.